مخاطرات اخلاقى و بازار بیمه

مخاطرات اخلاقى (۱) و بازار بیمه (۲)

سید محمد موسى مطلبى

چکیده:

در شرایطى که دو طرف با یکدیگر ارتباط اقتصادى برقرار مى‏سازند، همواره اطلاعات نقش مهمى را ایفا مى‏کند. وجود رفتار نامشهود، مى‏تواند باعث شود، یکى از دو طرف، رفتارهایى را انجام دهد که به نفع طرف دیگر نیست. در این حالت، که مخاطرات اخلاقى شکل مى‏گیرد، بازار دچار شکست مى‏شود. شرکتهاى بیمه، که همواره رفتار مراقبتى بیمه گزاران را نمى‏توانند مشاهده کنند، با چنین مشکلى مواجه مى‏شوند. بنابراین از ابتدا باید قراردادهایى را که سازگار با مشارکت بیمه گزاران در انعقاد قرارداد همراه با ایجاد انگیزه براى افزایش مراقبت بیمه گزاران است طراحى نمایند. قراردادهاى فرانشیزى در این شرایط بهترین قراردادها تلقى شده است و از طریق ایجاد فرانشیز و گنجاندن مبالغ قابل کسر در قرارداد و همچنین دخالت انگیزشى دولت از طریق مالیات و سوبسید مى‏توان این مورد شکست بازار را برطرف نمود و یا از هزینه‏هاى آن کاست. بررسیها، نشان مى‏دهد در برخى از تعرفه‏هاى تصویبى شوراى عالى بیمه و همچنین متن قراردادها از کارآیى لازم برخوردار نیستند و ضرورى است با استفاده از نتایج این پژوهش و سایر پژوهشهایى که در این زمینه بکار رفته مشکلات قراردادها و تعرفه برطرف شود.

واژگان کلیدى: مخاطرات اخلاقى، قرارداد بهینه، شکست بازار، اطلاعات ناقص، رفتارهاى نامشهود بازار بیمه، بیمه.

مقدمه

۰در شرایط نبود اطلاعات کامل، همواره وجود پیامدهاى خارجى(Externality) باعث مى‏شود مبادله اقتصادى به خوبى انجام نشود و حتى در مواردى روابط اقتصادى مختل شود. روابط اقتصادى غالباً به شکل انعقاد قرارداد حاصل مى‏شود. در انعقاد قرارداد اطلاعات نقش مهمى را ایفا مى‏کند و نبود اطلاعات مشکلاتى را به همراه دارد.

قراردادهایى مانند قرارداد بین کارفرما و نیروى کار، بیمه‏گر و بیمه‏گزار، سهامداران و مدیر عامل، اعتبار دهنده و اعتبار گیرنده نیز، همچون سایر قراردادها به اطلاعات نیازمند است. یک سهامدار کارخانه، وقتى مى‏تواند یک مدیر را بپذیرد، که اطلاعات کاملى از منش و عملکرد او داشته باشد و رفتار او قابل مشاهده باشد. با عدم اطلاع از وى و نامشهود بودن رفتار، نمى‏تواند قرارداد بهینه‏اى را منعقد کند و به اهداف خود برسد؛ زیرا همواره یک نا اطمینانى براى او وجود دارد، که رفتار نامشهود(Hiden action) کارگزار به نفع او است یا هزینه هایى را به او تحمیل مى‏کند. تعریف مخاطرات اخلاقى

مخاطرات اخلاقى تعاریف مختلفى دارد؛ برخى آن را به وضعیتى اطلاق کرده‏اند، که یک طرف بازار نمى‏تواند رفتار طرف دیگر بازار را مشاهده کند و گاهى به رفتارهاى نامشهود بازگشت مى‏کند.(varian, 1990, 589)

برخى دیگر مخاطرات اخلاقى را چنین تعریف نموده‏اند: مخاطرات اخلاقى نام دیگرى براى رفتار نامشهود است؛ زیرا در این حالت، فردى یا طرفى که آگاه است، رفتار غلطى را در پیش مى‏گیرد که به ضرر طرف مقابل است. (Katz, 1994, 593)

تعریف دیگرى نیز مخاطرات اخلاقى را چنین بیان مى‏کند: وقتى مخاطرات اخلاقى پدیدار مى‏شود، که افراد در شرایط وجود اطلاعات خصوصى عملى را پیش مى‏گیرند که بطور نادرستى احتمال نتایج و حاصل نامطلوب را افزایش مى‏دهد.(Mc taggat, 1992 ,440)

یک مثال از موارد مخاطرات اخلاقى: وقتى یک فرد بیمه مى‏شود، مراقبت خود را کم مى‏کند؛ زیرا مطمئن است که خسارت او جبران خواهد شد. مثلاً یک مالک خانه، ممکن است مراقبت خود از خانه را ـ مثل قفل کردن و احتیاط‏هاى دیگر ـ به دلیل بیمه شدن خانه و لوازم آن، کاهش دهد. این مسأله مخاطرات اخلاقى است که باعث شکست بازار مى‏شود که در مثال شکست بازار بیمه است و کارآیى در بازار بیمه از بین مى‏رود؛ زیرا انگیزه افراد به دلیل کاهش نگرانى از خطر، براى مراقبت زیاد از بین مى‏رود و بنابراین شرکت بیمه ممکن است، مجبور باشد، خانه‏اى را بیمه کند، که اصلاً قفل نشده یا پنجره آن بسته نشده است و این براى شرکتهاى بیمه غیر ممکن است؛ زیرا احتمال خطر بسیار زیاد مى‏شود. (stiglitz, 1993) نحوه انعقاد قرارداد

انعقاد قرارداد، نیازمند دو رکن اصلى است، که مى‏تواند دو شخص حقیقى یا حقوقى باشد. یکى از این دو، نقش اصلى را ایفا مى‏کند، مثل کارفرما که ابتدا به طراحى قرارداد مى‏پردازد و دیگرى نقش غیر اصلى را باز مى‏کند، مثل کارگزار. این بحث تحت عنوان مسأله کارفرما – کارگزار(Principle-agent Problem) در ادبیات مطرح شده است.

قرارداد ابتدا توسط کارفرما طراحى مى‏شود و کارگزار پس از رؤیت، مى‏تواند آن را امضا نماید و یا آن را نپذیرد. در چنین حالتى اگر قرارداد امضا نشود، ارتباطى برقرار نمى‏شود و در صورتى که قرارداد منعقد شود، نتیجه قرارداد مبهم است؛ زیرا نتیجه به شدت به رفتار و عملکرد کارگزار بستگى دارد. عملکرد خوب وى، نتیجه‏اى خوب را براى کارفرما رقم مى‏زند و عملکرد ضعیف، نتیجه بدى را براى کارفرما به دنبال خواهد داشت.(stadler, 1997, 17) ماهیت قرارداد بهینه

به منظور توضیح قرارداد بهینه (stadler, 1997, 18) مى‏توان یک قرارداد را در نظر گرفت که نتایج متعددى داشته باشد. نتیجه حاصل از قرارداد را با × و ارزش پولى آن را با x نشان مى‏دهیم. فرض مى‏شود، کارگزار تلاشى دارد که آن را با eنشان مى‏دهیم. در این جا یک احتمال شرطى وجود دارد که عبارت است از:

ابتدا فرض مى‏شود، اطلاعات کارگزار و کارفرما مساوى و متقارن است. در این جا تنها یک ریسک وجود دارد، که ناشى از احتمالى بودن رفتار کارگزار است. کارفرما بر اساس تابع منفعت حاصل از رابطه اقتصادى، رفتارش را تعیین مى‏کند. تابع منفعت وى عبارت است از:

نمودار (۲): نحوه پرداخت دستمزد در شرایطى که کارفرما ریسک خنثى و کارگزار ریسک گریز است

نمودار ۲، پرداخت دستمزد بهینه در شرایطى است که کارفرما ریسک خنثى و کارگزار ریسک گریز است.

حالت دوم: در این حالت، کارگزار ریسک خنثى است. بنابراین َU ثابت است و کارفرما ریسک گریز است، بدین معنا که <0ًb ، در این حالت قرارداد بهینه بدین شکل مخاطرات اخلاقى و قرارداد بهینه پدیده مخاطرات اخلاقى که پس از انعقاد قرارداد مطرح مى‏شود، شرایطى است که کارگزار مى‏تواند تلاش خود را تغییر دهد. به بیان دیگر، تاکنون بحث این بود که با مقدار تلاش معین، شیوه پرداخت باید چگونه باشد. حال بحث این است که پس از انعقاد قرارداد کارگزار به دنبال تلاشى خواهد بود که تابع هدفش را بیشینه سازد. تابع هدف کارگزار در این شرایط به شکل زیر تعریف مى‏شود.

انگیزه در مخاطرات اخلاقى

با یک مثال فرضى، مى‏توان شرایط مخاطرات اخلاقى (mansfield, 1997, 554) در بازار بیمه را ترسیم نمود. همانطور که در نمودار نیز آمده، شخصى را در نظر مى‏گیریم که اتومبیلى دارد، که T تومان ارزش دارد. وى براى مراقبت از اتومبیل خود هزینه‏هایى را چون خرید قفل، محافظ، دزدگیر و هزینه‏هاى زمانى مى‏پردازد. این هزینه را با Bنشان مى‏دهیم. صاحب اتومبیل جهت استفاده بیشتر از اتومبیل، نیاز به هزینه بیشترى براى مراقبت از ماشین خواهد داشت. چون استفاده نیز، به معناى این است که ماشین بیشتر در معرض سرقت قرار مى‏گیرد. بنابراین مى‏توان استفاده او از اتومبیل را تقاضا (D) یا منفعت نهایى از خدمات اتومبیل به حساب آورد، که هزینه B را براى آن مى‏پردازد.

بنابراین وى در ابتدا بدون بیمه، ۱۰ ساعت در روز از اتومبیل استفاده مى‏کند. اما پس از انعقاد قرارداد بیمه، چون شرکت بیمه خسارت را مى‏پردازد و هزینه‏هاى مراقبت ضرورتى ندارد این هزینه‏ها کاهش مى‏یابد، میزان استفاده از اتومبیل ۱۵ ساعت خواهد بود، در نتیجه احتمال سرقت اتومبیل زیاد مى‏شود.

در نمودار مشاهده مى‏شود، که با توجه به منحنى تقاضا براى استفاده از اتومبیل (D) یک روند نزولى دارد، قبل از انعقاد قرارداد بیمه، هزینه استفاده از اتومبیل B است که در سطح ۱۰ ساعت استفاده از اتومبیل تعادل ایجاد مى‏شود. بعد از انعقاد قرارداد بیمه به دلیل کاهش هزینه‏هاى مربوط به سرقت َB، میزان استفاده از اتومبیل افزایش مى‏یابد؛ بنابراین، همواره بیمه گزار سعى دارد، پس از انعقاد قرارداد بیمه از اتومبیل خود بیشتر استفاده کند. و این باعث افزایش احتمال خطر مى‏شود و خسارت آن را، بیمه گر باید جبران نماید.

نمودار (۴): هزینه‏هاى پیشگیرى از سرقت، قبل و بعد از بیمه

رفتارهاى پنهان و بازار بیمه

براى ترسیم وضعیتى که در آن مخاطرات اخلاقى (Hiller, 1991, 82) شکل مى‏گیرد، فرض مى‏شود، فرد با دو حالت سرقت و عدم سرقت مواجه است. این شخص Tریال دارایى دارد، اگر دارایى وى مورد دستبرد قرار گیرد C ریال از دارایى او کاهش مى‏یابد بنابراین دارایى او برابر است با:

(۲۶)W=T-C

که در آن، W میزان دارایى فرد در حالت سرقت است و از طرفى نشان مى‏دهد که دارایى در حالت عدم سرقت برابر کل دارایى فرد است. W=T دارایى در حالت عدم سرقت رانشان مى‏دهد.

در نمودار ۵، دو محور دارایى در حال سرقت و عدم سرقت نشان داده شده است. در این نمودار یک نقطه E وجود دارد که در حقیقت میزان دارایى فرد را در دو حالت سرقت و عدم سرقت نشان مى‏دهد و در حقیقت نقطه برخوردارى طبیعى یا اولیه است. خط َ ffنشان دهنده خطى است، که در آن فرد بیمه گزار با خرید بیمه نامه به نرخ منصفانه(Fair odds line) اقدام مى‏کند. این خط که به عنوان «نتیجه احتمالى منصفانه»(۴) تلقى مى‏شود، براى فردى است که سطح مراقبت زیادى براى حفظ اموال خود دارا مى‏باشد. معادله این خط به شکل زیر است.

(۲۷)Py=x

که در آن P میزان احتمال سرقت است، y سطوح مختلف جبران در صورت سرقت است و میزان آن ضرورتا معادل c نیست و x میزان حق بیمه است. در حقیقت این معادله یک قید رقابت محسوب مى‏شود، که بیمه‏گر نمى‏تواند بیش از احتمال میزان جبران خطر حق بیمه تعیین نماید. زیرا طبق قانون عرضه و تقاضاى بیمه اگر حق بیمه بیشتر از این مقدار باشد، شرکتهاى بیمه دیگر، که حاضرند حق بیمه کمترى را دریافت کنند، بازار را در دست خواهند گرفت. (مطلبى، ۱۳۸۱:۴۷)

در شرایط خرید بیمه، بیمه‏گزار در حقیقت با دو حالت مواجه مى‏شود.

یکى حالت سرقت است:

(۲۸)WT=T-C-×+py

و دیگرى در حالت عدم سرقت است:

کنند.

چون دو منحنى از نقطه J مى‏گذرد، خط بیمه کامل (خط ۴۵ درجه) و خط نتیجه احتمالى منصفانه نیز از آن جا مى‏گذرد.

سطح مطلوبیت U2، به اندازه B از سطح مطلوبیت U1 بیشتر است. زیرا در نقطه J شخص در هر دو حالت مراقبت کم و زیاد بیمه کامل خریدار مى‏کند و تنها با مراقبت کمتر مطلوبیت بیشترى را به دست مى‏آورد. در این شرایط شرکتهاى بیمه حاضر نمى‏شوند، به کسى که مراقبت کمى دارد، بیمه نامه کامل در نقطه J را ارائه دهند، بلکه در نقطه K مماس بر منحنى نتایج احتمالى منصفانه سطح مراقبت پایین، ارائه مى‏دهند. این مطلب در نمودار ۶ ارائه شده است.

اگر فرد سطح مراقبت خود را کم کند، در نقطه K خواهد بود. جایى که منحنى U3بر َHH مماس است. اگر فرد بتواند، بیمه غیر کامل خریدارى نماید، در نقطه Q به تعادل خواهد رسید، که نقطه مماس منحنى بى تفاوتى سطح مراقبت زیاد بر خط نتیجه احتمالى منصفانه است؛ زیرا U4 خط بیمه کامل را در نقطه R بالاتر از U3 قطع مى‏کند.

بنابراین مطلوبیت بیشترى براى او ایجاد مى‏کند. البته نقطه Q تعادل نیست، زیرا در این حالت همانطور که مى‏دانیم، بیمه گزار سطح مراقبت زیاد دارد، ولى شرکت بیمه قیمت هر واحد جبران را با َP که بیش از P است، دریافت مى‏کند. بنابراین، سود غیر طبیعى به دست مى‏آورد و چون بازار رقابتى است، سود اضافى با ارائه قرارداد توسط سایر شرکتهاى بیمه از بین مى‏رود. فرایند تغییر وضعیت از دو طریق است. یکى این که َ Pکاهش مى‏یابد و دیگر این که جبران خسارت در قیمت پایین‏تر افزایش مى‏یابد. به بیان دیگر َHH حول نقطه E در جهت عقربه ساعت به چرخش درمى آید. از طرف دیگر یک حرکت بر روى َHH به سمت خط ۴۵ نیز وجود دارد. در نهایت تعادل در روى خط َFF خواهد بود. البته معلوم است که روى خط َFF بیمه کامل نخواهد بود، بلکه نقطه D که نزدیک کامل است تعادل را ایجاد مى‏کند. در نمودار ۷ نیز دو خط َFF و َHH وجود دارد. نقاط روى َFF چون بر اساس سطح مراقبت زیاد ترسیم شده است، انگیزه لازم را براى مشترى ایجاد نمى‏کند تا سطح مراقبت زیاد را انتخاب نماید. بنابراین قراردادهاى بیمه که بر روى خط َFF قرار دارد، سازگار با انگیزه نیست. اما وقتى قرارداد بتواند بر اساس سطح مراقبت کم انتخاب شود، مى‏تواند سازگار با انگیزه باشد، زیرا شخص مى‏تواند همان سطح مطلوبیت را که در سطح مراقبت زیاد به دست مى‏آورد با سطح مراقبت کم نیز به دست آورد و هزینه B را نیز نپردازد. در مجموعه نقاط سمت چپ J را بر روى َFF مشترى انگیزه براى کاهش مراقبت را دارد؛ زیرا در این بخش از منحنى WT بیش از WNT است و از این رو شرکتهاى بیمه هیچ گاه بیمه بیشتر از کامل را ارائه نمى‏کنند.

در نقطه E، فرد سطح مراقبت زیاد را بر مى‏گزیند. زیرا B هزینه خیلى زیادى نیست ولى شخص ریسک گریز بیمه نشدن را بر بیمه شدن ترجیح مى‏دهد. از این رو، بین دو نقطه E و J، فرد بین گزینش سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت کم، بى تفاوت خواهد بود. نقطه‏اى مثل D را در نظر مى‏گیریم که در آن دو منحنى U5 و U6 یکدیگر را قطع مى‏کنند. U5 مربوط به سطح مراقبت زیاد و U6 مربوط به سطح مراقبت کم است. در این نقطه شخص در انتخاب سطح مراقبت زیاد و کم، بى تفاوت است. در این جا گر چه U5 خط بیمه کامل را در نقطه‏اى بالاتر از محل برخورد U6 با خط بیمه کامل، قطع مى‏کند. اما چون دارایى بطور کامل بیمه شده، میزان ضرر حاصل از B را جبران مى‏کند.

اگر کمى از خودگذشتگى در این جا وجود داشته باشد، شخص در صورت بى تفاوت بودن بین دو سطح مراقبت زیاد و کم، مراقبتى را که براى کارفرما مناسب است، برمى گزیند. نقاط سمت راست D در طول َFF قراردادهاى سازگار با انگیزه و نقاط سمت چپ Dنقاط ناسازگار با انگیزه تلقى مى‏شوند. در نقطه D چون WT کمتر از WNTاست، بنابراین شخص حاضر است، براى اجتناب از سرقت، هزینه B را بپردازد و سطح مراقبت زیاد را انتخاب نماید. در نقاط سمت چپ D، تفاوت حاصل مطلوبیت انتظارى سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت کم بیش از ضرر B است. بر عکس در نقاط سمت راست D، ضرر Bبیش از حاصل تفاوت مطلوبیت انتظارى سطح مراقبت زیاد و سطح مراقبت کم است.

از آن جا که B بسیار کوچک است، D بسیار نزدیک بیمه کامل است، شرکت بیمه مى‏تواند بر روى خط نتیجه احتمال منصفانه، قرارداد بیمه تقریبا کامل سازگار با انگیزه ارائه دهد. بنابراین مشترى نقطه D را انتخاب مى‏کند و شرکتهاى بیمه هم به خاطر رقابت همان نقطه D را انتخاب مى‏کنند.

در پایان یک نکته باقى مى‏ماند و آن این که ممکن است، شخص براى این که بتواند بیمه کامل خریدارى نماید، با دو بیمه گر که هر دو نصف دارایى را بیمه مى‏کنند، قرارداد منعقد کند. این براى هر دو بیمه گر زیان‏آور است. زیرا در این صورت سطح مراقبت کم انتخاب مى‏شود که براى هر دو بیمه گر ایجاد ضرر مى‏کند.

براى رفع این مشکل معمولاً شرکتهاى بیمه، قانونى دارند که در مورد یک چیز نمى‏توان با دو شرکت بیمه قرارداد منعقد نمود. برخى راه حلها جهت کنترل مخاطرات اخلاقى

همانطور که در بحث مخاطرات اخلاقى بطور کلى و بحث رفتارهاى نامشهود بازار بیمه مطرح شد، مهمترین راه حل در شرایط وجود مخاطرات اخلاقى، طراحى قراردادهاى فرانشیزى است که در آن پوششهاى بیمه‏اى نزدیک به کامل باشد. بنابراین در کلیه قراردادهاى بهینه وجود مبلغى که پوشش بیمه‏اى شامل آن نمى‏شود وجود دارد تا انگیزه لازم را براى بیمه گزار فراهم نماید تا سطح تلاش مطلوبى را انتخاب نماید.

یکى از مهمترین روشهاى تعیین وجود فرانشیز در قراردادها وجود مبلغ قابل کسر (chitgopekar, 2000) یا (۵)Deductable است که انواعى از آن در قراردادهاى بیمه در جهان مرسوم است. سه نوع از مبلغ قابل کسر که در قراردادها مرسوم است عبارتند از:

۱- مبلغ قابل کسر ثابت

در این روش، مبلغى چون D در قرارداد تعیین مى‏شود و شرکت بیمه جبران خسارتهاى تا سقف مبلغ D را تعهد نمى‏نماید و در صورتى که خسارت بیش از این مبلغ باشد، کل خسارت با کسر کردن D قابل جبران خواهد بود. این نوع مبلغ قابل کسر بیشتر در قراردادهاى بیمه اتومبیل مرسوم است.

۲- مبلغ قابل کسر درصدى

در این نوع مبلغ قابل کسر درصدى از خسارت از تعهد جبران خسارت توسط شرکت بیمه خارج مى‏شود، مثلاً D درصد خسارت از تعهد جبران استثنا مى‏شود. بنابراین وقتى گفته مى‏شود، مبلغ قابل کسر ۱۰ درصد است، بدین معناست که خسارت هر چه باشد. ۹۰% آن را شرکت بیمه پرداخت مى‏نماید؛ این نوع مبلغ قابل کسر در بیمه‏هاى درمان بیشتر مرسوم است.

۳- مبلغ قابل کسر ترکیبى

این نوع مبلغ قابل کسر، بدین صورت است که هم مبلغ ثابتى مثل D و نیز درصدى از خسارت بیش از D از تعهد جبران خسارت بیمه کسر مى‏شود. مبلغ قابل کسر ترکیبى نیز در بیمه‏هاى درمانى بیشتر مرسوم است. قراردادهاى بیمه در بازار بیمه ایران

با توجه به این که بازار بیمه در ایران در حقیقت یک بازار دولتى است و در عمل رقابت محدودى بین شرکت‏ها وجود دارد، بیشتر قراردادها طبق تعرفه‏هاى تعیین شده توسط شوراى عالى بیمه تعیین مى‏شود. بررسى تعرفه‏هاى تصویب شده توسط شوراى عالى بیمه مى‏تواند بهینه بودن قراردادها را نشان دهد.(مطلبى، ۱۳۸۰: ۶۳)

روش دیگر بررسى قراردادها در بازار بیمه، بررسى بیمه‏نامه‏هاى موجود در شرکت‏هاى مختلف بیمه است. بیمه نامه‏ها با توجه به تعرفه‏هاى مصوب شوراى عالى بیمه و بخشنامه‏هاى داخلى شرکتها طراحى شده‏اند؛ بنابراین بررسى این قراردادها نیز مى‏تواند بهینه بودن آنها نشان دهد.

از آن جا که در تعرفه‏ها و بیمه نامه‏ها انواع متنوعى از بیمه‏هاى مختلف مى‏باشد نحوه تقسیم بندى آنها جهت بررسى بر اساس اطلاعات موجود در شرکتها، آیین نامه‏هاى موجود در قراردادها طورى انجام گرفته است که بتوان همه را با هم بررسى نمود. بنابراین بررسى و تحلیل این نوع بیمه‏ها به شرح ذیل است:

۱- بیمه آتش سوزى

در تعرفه بیمه آتش سوزى، هیچ گونه فرانشیز یا مبلغى تحت عنوان مبلغ قابل کسر در نظر گرفته نشده است. از آن جا که این نوع بیمه، شامل بیمه سرقت و بلایاى طبیعى است، نبود مبلغ فرانشیز و یا مبلغ قابل کسر باعث مى‏شود بیمه گزار مراقبت لازم از اموال تحت بیمه را نداشته باشد. البته تنها در بیمه جامع خانه و خانواده مبالغى به عنوان فرانشیز در نظر گرفته شده است. بنابراین مى‏توان ادعا نمود که قراردادهاى آتش سوزى بدون در نظر گرفتن مخاطرات اخلاقى بیمه گزاران طراحى شده و از این رو نمى‏توان آنها را قرارداد بهینه دانست.(ساسان‏نژاد، ۱۳۷۹: ص ۲۴۵)

۲- بیمه باربرى

در تعرفه این نوع بیمه‏ها فرانشیزهاى خاصى در نظر گرفته شده است و گویاى این واقعیت است که در این نوع بیمه مسأله مخاطرات اخلاقى مورد ملاحظه قرار گرفته است. یادآور مى‏شود که بیمه‏هاى باربرى داراى سه نوع استاندارد هستند که در کلیه کشورها از آن استفاده مى‏شود و بنابراین به طور ناخودآگاه مسأله مخاطرات اخلاقى در آن مورد توجه قرار گرفته است.(همان، ۲۲۳)

۳- بیمه حوادث

در بخشنامه‏هاى مربوط به تعرفه‏هاى بیمه حوادث هیچ گونه فرانشیز و یا مبلغ قابل کسر در نظر گرفته نشده است و این نشان مى‏دهد که به مسأله مخاطرات اخلاقى در این نوع بیمه توجه نشده است. گر چه در این نوع بیمه نقش مخاطرات اخلاقى بسیار زیاد نیست، در عین حال وجود فرانشیز، یا مبلغ قابل کسر در این گونه بیمه نیز مى‏تواند، مخاطرات اخلاقى را تا اندازه‏اى کنترل کند.(همان، ۳۱۳)

۴- بیمه شخص ثالث

در قراردادهاى مربوط به این بیمه و همچنین تعرفه‏هاى تصویبى شوراى عالى بیمه براى این بیمه مبالغى تحت عنوان فرانشیز در نظر گرفته شده است. در بسیارى از بیمه‏هاى اتومبیل کشورهاى مختلف مبالغى تحت عنوان مبلغ قابل کسر وجود دارد که در ایران چنین چیزى وجود ندارد.(همان، ۴۴۷)

۵- بیمه بدنه اتومبیل

در قراردادهاى مربوط به این حق بیمه و همچنین تعرفه‏هاى عالى بیمه فرانشیزهایى در نظر گرفته شده است. در این نوع قراردادها نیز مبلغ قابل کسر که مى‏تواند کارایى خاص خود را داشته باشد وجود ندارد.(همان، ۴۳۰)

۶- بیمه مهندس

در تعرفه این نوع بیمه بر اساس آخرین آیین نامه‏هاى تصویبى تا سال ۱۳۷۹ آثارى از وجود فرانشیز وجود ندارد و اسناد در دسترس آن را نشان نمى‏دهد. به نظر مى‏رسد این نوع بیمه به دلیل تأثیر شدیدى که از رفتار بیمه گزار دارد، وجود فرانشیز در آن بسیار تعیین کننده است و مبلغ قابل کسر نیز مى‏تواند نقش زیادى را در کنترل مخاطرات اخلاقى بیمه گزاران در بیمه مهندسى داشته باشد که در تعرفه‏ها و قراردادها طراحى نشده است.

۷- بیمه مسؤولیت

در تعرفه این نوع بیمه نیز طبق اسناد موجود فرانشیزى وجود ندارد. همچنین مبلغ قابل کسر نیز در تعرفه‏هاى تصویبى و قراردادهاى شرکتهاى مختلف وجود ندارد و به نظر مى‏رسد مخاطرات اخلاقى، هزینه‏هایى را بر این نوع بیمه نیز تحمیل مى‏کند که لازم است راههاى مقابله با آن در قراردادها در نظر شود. خلاصه، نتیجه‏گیرى و ارائه راه حل

بیان شد که قراردادهاى بهینه بر اساس بیشینه سازى تابع هدف یا منفعت کارفرما با قید مشارکت کارگزار بدست مى‏آید و کارگزار مى‏تواند آن را قبول یا رد کند، فرض شد نظام پرداخت وابسته به نتیجه و عمل کارگزار قابل ارزیابى است. اگر تنها دو نتیجه در نظر گرفته شود و کارفرما ریسک خنثى و کارگزار ریسک گریز بود، نظام پرداخت تابع نتیجه بوده و ریسک به عهده کارگزار خواهد بود. اگر هر دو ریسک گریز باشند، هر یک که ریسک گریزى بیشترى داشته باشد، ریسک کمترى را متحمل مى‏شود و پرداخت هم تابع ریسک گریزى بیشتر کارفرماست که هر چه بیشتر باشد، دستمزد بستگى بیشترى به نتیجه خواهد داشت.

مسأله بعد، تلاش بهینه بود که در شرایط ریسک خنثى بودن کارفرما و ریسک گریز بودن کارگزار، دستمزد تابعى از سطح تلاش است. در صورتى که کارفرما ریسک گریز و کارفرما ریسک خنثى باشد، دستمزد تابعى از سطح تلاش نخواهد بود، تقاضاى تلاش زیاد توسط کارفرما، مسأله مخاطرات اخلاقى را مطرح مى‏کند که دستمزد در این صورت تابع نتیجه است.

در بازار بیمه که شرایط رقابت بین شرکتهاى بیمه برقرار است، بهترین قرارداد که در آن شرایط براى مشارکت بیمه گزار در بازار و همچنین شرایط انگیزش براى افزایش مراقبت بیمه گزار وجود دارد، بیمه نامه‏هاى نزدیک به بیمه کامل است. بنابراین قراردادهایى که در آنها بیمه کامل ارائه مى‏شود از نظر انگیزش کارآمد نیستند. قراردادهایى که نزدیک به بیمه کامل هستند در حقیقت قرادادهاى فرانشیزى هستند که بدین منظور مى‏توان با استفاده از مبالغ قابل کسر با انواع سه گانه آن در قراردادها تعادل بهینه براى قرارداد فراهم نمود.

بررسى انجام شده در مورد بیمه ایران نشان داده است که در تعیین برخى تعرفه‏ها و همچنین قراردادها و بیمه‏نامه‏هاى در دسترس از شرکتهاى مختلف بیمه در ایران به پدیده مخاطرات اخلاقى به عنوان یک مسأله مهم در نحوه تنظیم قرارداد کمتر توجه شده است. از این منظر برخى از این قراردادها ناکارآمدى دارند که باید در نحوه تنظیم آنها تجدید نظر شود. پیشنهادات اجرایى

۱- آشنا ساختن کارشناسان بیمه با مباحث گسترده اقتصاد اطلاعات و مباحث گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقى.

۲- طراحى رشته هایى چون اقتصاد بیمه و یا مدیریت اقتصادى بیمه به منظور تربیت کارشناسان متخصص که بیمه را از نظر اقتصادى نیز بیشتر از پیش بررسى نمایند.(مطلبى، ۱۳۸۰: ۱۳۱)

۳- بازنگرى جدى در نحوه تعیین تعرفه‏ها و بکار بردن جدیدترین روش علمى که با مباحث اقتصادى ترسیم شده است در تعیین و تصویب تعرفه‏ها.(همان، ۱۳۴)

۴- ایجاد شبکه اطلاعاتى از افراد مختلف که به راحتى قبل از انعقاد قرارداد بتوان رفتارهاى نامشهود فرد را شناسایى نمود.(همان، ۱۳۱)

۵- برنامه ریزى جهت افزایش فرهنگ بیمه که باعث کاهش هزینه‏هاى بیمه در نتیجه کاهش قیمتها یا حق بیمه‏ها مى‏گردد و آن باعث گسترش بیمه مى‏شود.

۶- تدوین و تصویب مبالغ فرانشیز و مبالغ قابل کسر بهینه که بتواند قراردادهاى موجود را به سمت قراردادهاى بهینه اصلاح نماید.(همان، ۱۳۴)

۷- برگزارى سمینارها و همایشهاى داخلى و بین المللى جهت تضارب آراء و جمع آورى اطلاعات کامل و همچنین ایجاد فضا براى مطالعاتى در زمینه مباحث گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقى با همکارى کلیه مراکز بیمه‏هاى بازرگانى، تأمین اجتماعى و بیمه‏هاى خدمات درمانى و کلیه مؤسساتى که با مسأله بیمه سر و کار دارند.

۸- ایجاد گروه پژوهشى اقتصاد بیمه در مراکز تحقیقات بیمه‏اى به منظور تمرکز و اطلاع رسانى پژوهشى در این زمینه به کارشناسان و استفاده از توان کارشناسان در انجام پژوهشهاى اقتصاد بیمه .

۹- دخالت دولت از طریق اخذ مالیات و اعطاى سوبسید به منظور ایجاد انگیزه افراد در جهت کاهش ریسک و افزایش مراقبت. پیشنهادات پژوهشى

۱- انجام ترجمه ادبیات مباحث مربوط به گزینش نادرست و مخاطرات اخلاقى در بازار بیمه بطور گسترده که هم اکنون بسیارى از آنها از طریق اینترنت قابل دستیابى است و همچنین بسیارى از ژورنالهاى جهانى مباحث مختلفى از آنها را به چاپ رسانده‏اند.

۲- به منظور گسترش ادبیات این مباحث در ادبیات فارسى بیمه و اقتصاد، ترجمه چندین کتاب مهم که مباحث اقتصاد اطلاعات و بازار بیمه را بطور کامل و تخصصى مطرح کرده‏اند، ضرورى به نظر مى‏رسد.

۳- انجام پژوهشهاى کاربردى با استفاده از پژوهشهاى بسیار زیادى که در بیمه‏هاى خاص و در کشورهاى مختلف انجام شده است و بررسى و ارائه راه حلهاى خاص براى انواع بیمه‏ها در ایران.

۴- بدست آوردن مبالغ قابل کسر و همچنین فرانشیز بهینه از طریق مطالعات آمارى و استفاده از الگوهاى انجام گرفته در موضوع. منابع

۱- فارسى

۱- بیمه مرکزى، مجموعه قوانین بیمه‏اى، بیمه مرکزى ایران، ۱۳۷۸.

۲- ساسان نژاد، امیر هوشنگ، مجموعه کامل قوانین بیمه‏اى، تهران، انتشارات فردوسى، چاپ اول ۱۳۷۹.

۳- مطلبى، سیدمحمد موسى، تحلیل گردش اطلاعات و هزینه‏هاى آن در ساختار بازارى بیمه مطالعه موردى ایران، ۱۳۸۰، قم، پایان نامه کارشناسى ارشد دانشگاه مفید.

۲- انگلیسى

۱ – CHitgopekar, sharads, relationship Between Deductibles and expected payouts for Insurance policies, 200.

۲ – Hiller, Briall, The economic of Assymetric information, 1991 & nacmilan Press.

۳ – Katz, and Rosen, mictoEconomic, 1994 & 2nded, Irwin, Illinios.

۴ – Mansfield, Edwin, Microeconomics, 1991, w.w.norton&company

۵ – MC taggat, D findlay, Land parkin, Economics, 1992, addison-wesley, http:\\www.cob.ilstu.edu\katie\working papers\deductibles 99.doc

۶ – Stadler Inesmacho-David Pereze-castrillo, An introduction to Economic of information (Incentives&contracts), 1997 Richard watt, oxford university.

۷ – Stiglitz, S.E., Economics, 1993, w.w.norton&company, NewYork.

۸ – Sweeting Andrew, Discuss the reason why asymmetric information can be a source of market failure.use examples to illustrate your answers, 1998, httb:\\w.w.eraweb.net

۹ – Varian, H.R, Intermediate Microeconomics: A modern approach 2nded, 1990, w.w.norton & company New York.

۱ – Moral hazard

۲ ـ بخشى از این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسى ارشد نگارنده است که با راهنمایى دکتر عبادى در دانشگاه مفید تدوین و دفاع شده است.

۳ ـ کلمه فرانشیز را برخى به درصدانه ترجمه نموده‏اند.

۴ ـ در این نرخ سود اقتصادى بنگاه بر اساس احتمال خطر صفر در نظر گرفته شده است.

۵ ـ این واژه به کاستنى نیز ترجمه شده است.